زنجبیل

مقدمه

زنجبیل یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی و ادویه ای مشرق زمین است. زینجبیر در زبان تامیلی از ریشه اینجبیر به معنی ریزوم گرفته شده است. بعضی محققان معتقدند که زینجبیر ریشه سانسکریتی دارد و از کلمه سینگاررا به معنی شاخی شکل گرفته شده و نشان دهنده شاخی شکل بودن ریزوم های گیاه است. چیی ها و هندی ها از زمان های بسیار دور از ریزوم های زنجبیل در اغلب تولیدات خانگی خود مانند انواع نان، کیک، کلوچه، شیرینی و همچنین در تهیه نوشیدنی های مختلف استفاده می کرده اند.

در قرون وسطی، ریزوم های زنجبیل در خیابانی در شهر بازل سوئیس عرضه می شد و به همین دلیل نام آن خیابان را ایمبرگراس (به معنی خیابان زنجبیل) گذاشتند. بازرگانان ایتالیایی طی قرن های 13 و 14 میلادی مقادیر فراوانی زنجبیل را به کشور های اروپایی وارد کردند.

در اکثر فارماکوپه های معتبر از ریزوم زنجبیل به عنوان دارو یاد شده و خواص آن مورد تاکید قرار گرفته است. این گیاه اشتها آور و هضم کننده غذا است و سبب افزایش نیروی جنسی در مردان می شود. اسانس زنجبیل در صنایع آرایشی و بهداشتی و همچنین صنایع تولید عطر و ادکلن کاربرد فراوانی دارد.

از ریزم های زنجبیل در تهیه انواع نان، کیک، بیسکویت، شیرینی، پودینگ و ترشیجات استفاده می شود و در تولید انواع نوشیدنی های الکلی و غیر الکلی نیز کاربرد فراوای دارد.

گیاه زنجبیل در کشورهای هند، بنگلادش، بوتان، چین، سریلانکا، جامائیکا، نیجریه، تایلند، نپال، مالزی، اندونزی و استرالیا در سطوح وسیعی کشت می شود.

مشخصات گیاه

زنجبیل گیاهی علفی و چند ساله است که معمولا به صورت گیاهی یک ساله کشت می شود. این گیاه متعلق به تیره زنجبیل بوده و منشا آن جنوب شرق آسیا گزارش شده است. لیکن، به علت سهولت در حمل و کشت ریزوم ها، این گیاه به مناطق مختلف گرمسیری و نیمه گرمسیری هر دو نیمکره منتقل و کشت گردید.

زنجبیل از ساقه های طریفی به طول 30 تا 100 سانتی متر بر خوردار است. ساقه های هوایی منشعب شده از ریزوم ها، برگ های متعدد و باریک و بلندی را به وجود می آورند که از دمبرگ های کوتاهی برخوردارند.

ساقه های گل دهنده به طول 15 تا 25 سانتی ‌متر، مستقیما از ناحیه فوقانی ریشه منشعب می شوند. گل های زنجبیل طریف و سبز رنگ بوده و لبه های آنها زرد کم رنگ است. این گل ها توسط یک براکتئول در بر گرفته شده و عمر بسیار کوتاهی دارند.

ساقه های زیر زمینی که به صورت افقی و در نزدیکی سطح خاک وجود دارند ریزوم ها را به وجود می آورند. با رشد اولیه جوانه انتهایی، ریزوم توسعه یافته و ریزوم مادری را تشکیل می دهد. سپس انتهای ریزوم های مادری بزرگ تر شده و انگشت های اولیه را به وجود می آورد که در نهایت ریزوم های فرعی (ثانویه) را تشکیل می دهند و این ریزوم های فرعی زنجبیل، مورد استفاده قرار می گیرند.

میوه در این گیاه به ندرت تشکیل می شود لیکن در صورت تشکیل به شکل کپسولی است که از دیواره طریف و نازکی برخوردار است. میوه زنجبیل حاوی تعدادی بذر سیاه رنگ و کوچک است.

اسانس در قسمت زیری سلول های اپیدرمی ریزوم ساخته می شود. اسانس زنجبیل ماده ای به رنگ زرد کم رنگ با بو و طعمی تند و ادویه ای است. مقدار اسانس متفاوت و بین 1 تا 4 چهار درصد است. مهم ترین ترکیب های تشکیل دهنده اسانس را هیدرو کربن های سزکویی ترپن (مانند آلفا – زنجبیرون و آرکورکومن)، الکل – سزکویی ترپن ها (مانند زنجبیرول و زنجبیرونول)، هیدروکربن های مونوترپن (مانند د-کامفن، پاراسیمن و میرسن) و برخی ترکیب های دیگر مانند استالدئید و متیل استات تشکیل می دهند.

ریزم های زنجبیل همچنین حاوی روغن، رزین، پروتئین، پنتوزان، نشاسته، ویتامین های مختلف و برخی ریز مغذی ها مانند فسفر، منیزیوم، کلسیم و آهن می باشد.

نیازهای اکولوژیکی

منشا زنجبیل مناطق گرم و مرطوب گزارش شده است. از این رو این گیاه در طول رویش به رطوبت فراوان، نور کافی و دمای مناسب نیاز دارد.

یکی از محققان اظهار می دارد، در مناطقی که میزان بارندگی 3000 میلی متر در سال بوده و از پراکنش مناسبی در طول رویش گیاه برخوردار باشد، می توان زنجبیل را با اطمینان کامل به صورت دیم کشت کرد. زنجبیل تحمل خشکی را ندارد زیرا سیستم ریشه ای آن گسترش کمی داشته و کم و بیش سطحی است. به همین دلیل در شرایط کم آبی از شدت فتوسنتز و میزان عملکرد ریزوم به شدت از کیفیت دارویی آن می کاهد. در شرایط مناسب رطوبت، گیاهان از رشد و نمو مطلوبی برخوردار گردیده و تعداد ریزوم های ثانویه آنها افزایش می یابد. چنانچه میزان بارندگی و پراکنش آن در طول رویش گیاه مناسب نباشد می بایست گیاهان تحت آبیاری کافی قرار گیرند. شرایط غرقابی برای زنجبیل مناسب نیست چرا که علاوه بر ایجاد اختلال در رشد گیاه، احتمال ابتلای گیاهان به بیماری های قارچی را نیز افزایش می دهد.

زنجبیل را می توان در ارتفاع 300 تا 1500 متر از سطح دریا کشت کرد. کشت این گیاه در ارتفاعات بیشتر توصیه نمی شود.

همانگونه که اشاره شد شدت نور نقش بسیار مهمی در رشد و نمو و عملکرد ریزوم زنجبیل دارد. نیاز نوری این گیاه در مراحل مختلف رویش متفاوت است. به طوری که جوانه زنی بذرها در تاریکی انجام می شود. این گیاه در مراحل ابتدای رویش به نور متوسط و در مرحله گلدهی به نور فراوان نیاز دارد.

زنجبیل به سرما بسیار حساس است و دمای پایین سبب کاهش شدید عملکرد محصول می شود. اگر چه بذر ها در دمای 22 تا 25 درجه سانتی گراد سبز می شوند ولی دمای مطلوب برای سبز شدن آنها 30 درجه سانتی گراد گزارش شده است که در این شرایط تمام بذر ها به طور یکنواخت سبز می شوند.

در مرحله تشکیل ریزوم ها دما نباید از 25 درجه سانتی گراد کمتر باشد. دمای کمتر از 15 سانتی گراد برای زنجبیل مناسب نبوده و سبب توقف رشد گیاه می شود.

خاک هایی با بافت متوسط و دارای زهکش مناسب، غنی از مواد و عناصر غذایی و همچنین حاوی ترکیب های هوموسی فراوان خاک های مناسبی برای کشت و تولید زنجبیل است.

پی اچ مناسب خاک برای رشد و نمو گیاه زنجبیل بین 6 تا 5/6 است.

تناوب کشت

زنجبیل در طول رویش به مقادیر زیادی رطوبت، مواد و عناصر غذایی و مواد آلی نیاز دارد. لذا باید آن را با گیاهانی به تناوب کشت کرد که خاک را تهی از مواد و عناصر غذایی نکنند. در اکثر کشور هایی که زنجبیل تولید می کنند ان را با فلفل تند، سبزیجات، بادام زمینی، ذرت کلم، خیار و دانه هایی روغنی (سویا و آفتاب گردان) به تناوب کشت می کنند. در بعضی کشورها نیز زنجبیل با گیاهانی مانند نارگیل، قهوه، تنباکو به صورت توام کشت می شود.

به طور کلی سه تا چهار سال پس از برداشت زنجبیل می توان آن را دوباره در همان زمین کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

نیاز غذایی زنجبیل در طول رویش بسیار زیاد است. از این رو اضافه کردن صحیح و علمی مواد و عناصر غذایی به زمین هایی که زنجبیل کشت می شود ضرورت دارد. کود های حیوانی و سایر مواد آلی مانند کود های برگی نقش مهمی در افزایش عملکرد و همچنین بهبود کیفیت محصول دارد. لذا توصیه می شود قبل از کاشت زنجبیل مقدار 75 تا 120 تن در هکتار کود های حیوانی به زمین اضافه شود. اضافه کردن مقدار 375 کیلو گرم در هکتار سوپر فسفات کلسیم و 150کیلو گرم در هکتار سولفات پتاسیم به عنوان پایه به زمین هایی که زنجبیل کشت می شود ضروری است.

زنجبیل در طول رویش به مقادیر مناسبی ازت نیاز دارد، چنانچه ازت به صورت نیترات در اختیار گیاهان قرار گیرد با آبشویی از دسترس گیاه خارج می شود. از این رو بهتر است از یون های آمونیوم بجای نیترات استفاده شود. در کشور هند هنگامی که ارتفاع بوته ها به 20 تا 30 سانتی متر رسید، مقدار 300 کیلو گرم در هکتار فسفات آمونیوم به صورت سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد.

زنجبیل علاوه بر ازت، کلسیم، فسفر و پتاس به دیگر ریز مغذی ها مانند آهن، روی بور و منیزیم نیاز دارد که باید در طول رویش در اختیار گیاهان قرار گیرد.

آماده سازی خاک

پس از اضافه کردن کود های آلی و شیمیایی مورد نیاز، زمین باید به عمق 25 تا 30 سانتی متر شخم زده شود. آماده سازی زمین می بایست متناسب با روش کشت (کرتی یا جوی پشته ای) انجام شود. از آنجا که زنجبیل به آب ایستایی به شدت حساس است. لذا هنگام آماده ساختن زمین باید سطح خاک کاملا صاف باشد تا دچار آب ایستایی نگردد.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان کاشت زنجبیل بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. در جنوب هند ریزوم های بذری را همزمان با باران های موسمی، در اوائل فروردین تا اوائل اردیبهشت و یا اواسط آذر ماه تا اوائل فروردین ماه کشت می کنند. زیزوم های بذری در ردیف هایی به فاصله 20 تا 55 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف ردیف نیز 20 تا 30 سانتی متر کشت می شوند. عمق کشت ریزوم های بذری بستگی به اندازه آنها و همچنین نوع و میزان رطوبت خاک داشته و بین 4 تا 10 سانتی متر متفاوت است. به طوری که ریزوم های بذری بزرگ تر و ضخیم در عمق بیشتر و ریزوم های بذری کوچکتر در عمق خاک کمتر کشت می شوند.

روش کاشت

زنجبیل به ندرت بذر تولید می کند، از این رو ازدیاد این گیاه رویشی بوده و توسط ریزوم صورت می گیرد. نوع ریزوم های بذری نقش عمده ای در رشد، نمو و عملکرد محصول دارد. ریزوم هایی که دارای جوانه های رویشی قوی تری باشند نهال هایی استوار و قوی تولید کرده و عملکرد محصول آنها زیاد تر است. جوانه های قوی روی ریزوم ها معمولا کوتاه تر و ضخیم تر هستند و سر این جوانه ها پهن و گرد است. در حالی که جوانه های ضعیف، کوچکتر بوده و نوک آنها کم و بیش منحنی شکل است.