روناس

نام انگلیسی: Madder

نام علمی: Rubia tinctorum L

خانواده: Rubiaceae

Rubia از کلمه ruber به معنی قرمز گرفته شده، که اشاره به رنگ قرمز استخراج شده از ریشه R. tinctoria دارد. این جنس گونه های درختچه ای با ساقه های ایستا و خزنده، و حلقه هایی از برگ های ساده دارند. گل آذین پانیکول دارای گل های 5 -4 لبی، قیفی شکل است. چندین گونه این جنس به عنوان گیاهان زینتی کشت می شوند. برخی، منبع رنگ و برخی دیگر از نظر دارویی مهم هستند. روناس در اروسیا و آفریقا پراکندگی دارد.

گیاه شناسی

روناس گیاهی چند ساله، با ساقه های شیار دار و رونده به طول 1/5 متر است که مقطع آن چهار گوش می باشد. ساقه روناس دارای خار های ریز و خشن است. برگ های آن نوک تیز و کشیده، بدون دمبرگ، که به صورت فراهم و چهار تایی بر روی ساقه قرار دارند. روی گلبرگ اصلی و لبه های برگ خار های زبر، خشن و چسبیده وجود دارد. گل آذین روناس به شکل گرزن و گل ها به رنگ سبز – زرد است. میوه روناس (berry) به رنگ قهوه ای تا سیاه (دارای دو بذر) با غشای گوشتی است که پس از رسیدن، سطح آن چروکیده می شود. میوه های رسیده هنگام جذب رطوبت به مقدار جزئی، رنگ قرمز تولید می کنند. ریشه های روناس به رنگ کرم خاکی و دارای طعمی گس و تلخ هستند.

ترکیبات شیمیایی

در ریشه روناس آلیرازین، پورپورین، روبیادین، گلوگز، مواد پکتیک، رزین، کمی مواد چرب و کلسیم وجود دارد. آلیرازین یا دی اوکسی آنتراکینون به رنگ قرمز و پورپورین یا تری اوکسی آنتراکینون به رنگ زرد نارنجی است.

موارد مصرف و خواص درمانی

ریشه روناس قابض و مدر است و گرفتگی مجاری ادرار را رفع می کند. این گیاه صفرا آور است و سنگ کلیه از نوع فسفات را دفع می کند. در مصرف ها سنتی برای کاهش آثار سوء آن همراه با کتیرا و انیسون توصیه می شود. در بیماری راشیتیسم (نرمی استخوان) و سیاتیک هم استفاده می شود. به طور معمول پس از خوردن ریشه روناس به وسیله انسان و دام، استخوان های آنها رنگین شده و ماده رنگین از راه ادرار دفع می شود.

مهم ترین مورد استفاده از روناس، رنگرزی پشم در صنعت قالی بافی و پارچه بافی است. ماده رنگی روناس (آلیرازین) امروزه به طور صنعتی تهیه می شود. همچنین، رنگ روناس از زمانی که رنگ آنیلین کشف شده تا حدود زیادی اهمیت خود را از دست داده است. به رنگ حاصل از این گیاه رنگ ترکی هم گفته می شود.

عوامل محیطی

گیاه روناس در انواع خاک ها رشد می کند. کاشت آن در اصفهان در ایستگاه دستگرد در خاک سبک، و در ایستگاه نجف آباد در خاک سنگین، با مفقیت همراه بوده است. در این دو منطقه، گیاه به ترتیب به روش کرتی (درهم) و روی پشته های کم عرض کاشته می شوند. این گیاه در گلستان های منطقه کاشان، که در زمین های سنگلاخی دایر شده اند، به صورت علف هرز دیده می شود. روناس سازگاری به نسبت خوبی با خاک و آب شور از خود نشان می دهد و در اراضی شور مناطق مرکزی کشور، مانند اردکان به فراوانی کشت می شود و به تازگی در اراضی اطراف دریاچه ارومیه نیز مورد استفاده قرار گرفته است. برای ریشه این گیاه خاصیت تثبیت نیتروژن ذکر شده است. گیاه روناس به کم آبی مقاوم است و پس از سبز شدن بذر یک دوره عدم آبیاری 40 روزه (گوشمال) به آن داده می شود. بر اساس بررسی های انجام شده با افزایش شوری، مقدار جوانه زدن و سبز شدن بذر روناس کاهش می یابد. سرعت و مقدار جوانه زنی و سبز شدن بذر در توده بومی روناس در دمای 2 و 8 درجه سانتی گراد موجب خشک شدن اندام هوایی آن می شود.

کاشت

روناس به دو روش کاشت بذر و ریشه قابل تکثیر است. کاشت بذر در نیمه اول فصل بهار، و کاشت ریشه در پاییز یا زمستان انجام می شود. برای کاشت بذر پس از آماده کردن زمین، در صورت سنگین بودن خاک، بر روی پشته های 70 سانتی متری با فاصله حدود 20 سانتی متر، بذر ها به صورت کپه ای در عمق 3- 2 سانتی متری کشت می شوند و در هر سوراخ تعداد 15 تا 25 عدد بذر ریخته می شود تا هم سبز شدن آسان شود و هم ریشه ها (قسمت مورد نظر گیاه) به صورت متراکم رشد و توسعه یابند. در صورتی که بذر ها را در خزانه کاشته و نشا های حاصل را به زمین اصلی منتقل کنند، محصول یک سال زود تر به دست می آید.

همانند دیگر محصولات زراعی که از قسمت های زیر زمینی آنها استفاده می شود، خاک مورد نیاز برای کاشت موفق روناس باید سبک و نفوذ پذیر باشد تا ریشه ها به سهولت رشد کنند. به این دلیل خاک های با بافت متوسط، بهترین عملکرد را دارند. اضافه کردن 40 تا 50 تن کود پوسیده دامی در هر هکتار زمین افزون بر تامین مواد غذایی مورد نیاز گیاه، به اصلاح خاک و نفوذ پذیری آن کمک چشمگیری می کند.

بذر مورد نیاز برای کاشت یک هکتار زمین، از 100 تا 400 کیلو گرم متغیر است و به جنس خاک، شوری آب و خاک، عمق کاشت و توانایی بذر در تولید گیاهچه نرمال بستگی دارد. پس از کاشت بذر می توان دو هفته یکبار آبیاری کرد که طی 40 – 30 روز بذر ها سبز می شوند. در این مرحله مانن چغندر قند می توان یک گوشمال 40 روزه (عدم آبیاری) اعمال کرد که به توسعه بهتر ریشه می انجامد. پس از آن می توان آبیاری را هر 14 – 10 روز انجام داد. در پایان فصل رویش سالیانه، خاک دهی پای بوته انجام می شود که هم موجب تسهیل رشد ریشه های جدید شده و هم طوقه و اندام های زیر زمینی را زا سرمای زمستانه محافظت می کند.

برای تکثیر روناس از راه ریشه، نیاز به 3 تا 5 تن ریشه سالم برای هر هکتار زمین است. ریشه ها را می توان عمیق تر نسبت به بذر کاشت، که در شرایط نامساعد، مانند وجود سله خاک، قدرت رویش بیشتری دارند.

اندام های هوایی روناس تا شروع یخبندان بر روی خاک بقی می ماند و پس از آن خشک می شوند. به منظور جلوگیری از توسعه عوامل پوسیدگی ریشه، رعایت تناوب زراعی (تا هفت سال) لازم است. اما به طور کلی روناس به آفت ها و بیماری ها مقاوم است. کشت این گیاه در زمین های آلوده به نماتد در ایستگاه تحقیقاتی دستگرد اصفهان با موفقیت همراه بوده است.

برداشت محصول

اگر چه مانند دیگر گیاهان دارویی، چون سنبل الطیب و زرد چوبه، برداشت قسمت های زیر زمینی گیاه روناس از سال اول هم امکان دارد، ولی از نظر اقتصادی برداشت ریشه ها زود تر از سال سوم، حدود نصف عملکرد سال های سوم و چهارم را دارد و غیر اقتصادی است. به علاوه در سال سوم و چهارم، در اصطلاح ریشه روناس خوب رنگ انداخته است. برای برداشت چس از قطع اندام هوایی، با بیل (بیل باغبانی) ریشه به سطح خاک آورده می شوند. در سطوح گسترده، می توان از گاو آهن برگردان دار (بدون صفحه برگردان) استفاده کرد تا خاک سست شده و ریشه ها راحت تر جمع آوری شوند. پس از جمع آوری ریشه ها، این اندام ها در خرمن های کوچک طی دو هفته در معرض نور مستقیم آفتاب خشک شده و سپس به آسیاب فرستاده و پودر می شوند. رنگ تهیه شده از مغز ریشه بسیار مرغوب تر از رنگ به دست آمده از مغز ریشه به همراه پوست است. استخراج آلیرازین (رنگ قرمز) از تاثیر اسید سولفوریک بر ریشه ساییده شده روناس انجام می گیرد. از هر هکتار کشتزار روناس، 15 تا 60 تن ریشه تر به دست می آید و در صورت بذر گیری از بوته ها، مقدار بذ رحاصل در سال دوم حدود 1000 کیلو گرم در هکتار است.

گونه های دیگر

جنس Rubia در جهان، 60 گونه دارد. از این جنس، گونه های مختلفی در ایران می روید که به اسامی روناس دنایی، پر گل، ساقه سفید و بلوچستان معروف اند. گونه R. Cordifolia به اسم روناس هندی (madder indian) شناخته می شود.

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس

• روناس