رزماری
نام انگلیسی: |
Rosemary |
نام علمی: |
Rosmarinus officinalis L. |
خانواده: |
Lamiaceae |
مقدمه
معلوم نیست این گیاه چه زمانی و چگونه وارد ایران شد، آنطور که مورخین نوشته اند اکلیل کوهی از دیر باز مورد توجه اعراب بوده و نقوش آن روی مقابر مصر دیده شده است.
در ایتالیا آن را گیاهی مقدس شناخته و برگ های خشکش را به صورت چاشنی در غذا می ریزند.
نام علمی اکلیل کوهی رز مارینوس (Ros marinus) به معنی شبنم دریا می باشد؛ چرا که زیستگاه طبیعی گیاه بیشتر در نواحی ساحلی است. در یونان باستان اعتقاد بر این بوده که اکلیل کوهی (رزماری) ذهن و حافظه را تقویت میکند و به همین دلیل دانشجویان یونانی در وقت امتحان دادن تاج گلهایی از اکلیل کوهی را به دور سر خود می پیچیده اند. بع ها از اکلیل کوهی برای حفظ خاطره استفاده شد و در تشریفات تدفین، عزاداران شاخههایی از اکلیل کوهی تازه را بر روی مقبره قرار می دادند تا شخص متوفی فراموش نشود. در مراسم عروسی این گیاه به علامت وفاداری بوده و شاخههایی از آن در میان دسته گل عروس قرار داده می شده است.
ارتباط اکلیل کوهی با سر از همان هنگام معلوم شد که گیاه پزشکان برای درمان سردرد، استفاده از آن را آغاز کردند. روغن اکلیل کوهی از قدیم برای درمان نقرس و دردهای عضلانی مورد استفاده قرار میگرفته و یکی از اجزای اصلی داروی معروف «آب مجارستان» را تشکیل میداده است. این معجون، زندگی را به الیزابت ملکه مجارستان که دچار رعشه و فلج دست و پا شده بود، بازگردانید. در طول قرن پانزدهم، مردم شاخه هایی از اکلیل کوهی را منازل خود می سوزانیدند تا آن ها را از مرگ سیاه (طاعون) حفظ کند در جنگ جهانی دوم، اکلیل کوهی را به همراه سرو کوهی در بیمارستان های فرانسه می سوزانیدند، تا از بروز عفونت جلوگیری به عمل بیاید.
در منزل اکلیل کوهی از گیاهانی است که در طباخی مورد استفاده قرار می گیرد. مزه تند آن گوشت گوسالة سرخ شده را خوشمزه و غذای تهیه شده از مرغ و ماهی را لذیذ مینماید. این گیاه همراه دیگر سبزی ها نیز پخته میشود و به مصرف می رسد. اکلیل کوهی در تهیه لوازم آرایشی نیز به کار میرود و روغن آن یکی از اجزای مواد تقویت کننده و شامپو های مخصوص موی سر میباشد.
گیاه بومی حوزه مدیترانه است و به طور گسترده در آب و هوای معتدل پرورش داده میشود. اکلیل کوهی به طور خود رو بر روی صخرهها و تپههای ساحلی مدیترانه به عمل می آید.
اکلیل کوهی گیاهی بوتهای و همیشه سبز و بسیار معطر میباشد طول آن به 5/1 متر می رسد و شاخه های متعدد آن هنگامی که جوان هستند نرم و کرکدار است، اما با گذشت زمان چوبی و سخت شده و پوست آن فلس مانند و قهوه ای مایل به خاکستری می شود. برگ های گیاه بسیار باریک، شبیه چرم و حالت سنبله دارند. سطح رویی برگ ها سبز پررنگ و زیر آنها نرم و خاکستری کم رنگ می باشد. وقتی که برگ ها به هم مالیده شوند، عطری بسیار قوی از آنها متصاعد می شود که بوی کافور و کمی هم بویی شبیه کاج می دهد. از اوایل بهار تا اوایل تابستان گل های دو لپهای آبی کم رنگ به صورت خوشه ای از انتهای ساقه های اکلیل کوهی ظاهر می شوند. پراکنش آن در جنوب اروپا و شمال آفریقاست.
خصوصیات گیاه شناسی
نام جنس این گیاه مشتق از واژه لاتین ros- marinus به معنی شبنم دریاست. که به رویشگاه طبیعی آن اشاره دارد. این گیاه همیشه سبز درختچهای با ساقه پیچان و به ارتفاع بیش از یک متر است و ریشهی اصلی دارد. شاخههای گوشه دار آن باریک و شکننده بوده و پوست آن به صورت ورقههای طولی میریزد.
برگهای متقابل و بدون دمبرگ آن چرمی، خطی، غیر مستقیم و کمی براقنده و حاشیه آنها به سمت پشت برگشته است. گلها به صورت سنبلههایی در راس انشعابات واقعند. جام گل آبی کم رنگ و 2 لوبی است. لب بالایی 2 لوبی و لب پایین 3 لوبی میباشد. میوه 4 فندقه تخم مرغی است و از تخمدان منشاء میگیرد.
این گیاه به صورت خودرو در سواحل مدیترانه میروید؛ و به صورت وسیع نیز در مناطق معتدلتر اروپا، هم به عنوان گیاه زینتی و هم در مزارع و باغچهها کشت میشود. این گیاه در بهار و تابستان جمع آوری میگردد.
ترکیبات شیمیایی
بیشترین مواد موثر در هنگام گل دهی و از شاخه های جوان رزماری استحصال می شود. این اندام دارای اسانس (بورنئول، کامفن، کامفور وسینئول)، تانن، فلاونوئید (آپی جنین و دیوسمین)، اسید رزمارینیک، رزماریسین و دی ترپن پیکروسالوین است از این گیاه حدود 5/1 درصد اسانس تقریباً بی رنگ با چگالی 9/0 حاصل میگردد.
موارد مصرف و خواص درمانی
آب مقطر معروفی که به نام آب مقطر مجاری مشهور است و به مقادیر زیاد به عنوان خوشبو کننده در صنعت کابرد دارد. از برگ آن بدست میآید.
گلهای این گیاه گرده فراوان تولید نموده و مورد علاقه زنبورهای عسل هستند. آب مقطر حاصل از گلهای این گیاه به عنوان شوینده چشم بکار میرود.
رزماری ضد نفخ ـ ضد عفونی کننده ـ سبب افزایش ترشحات شیره گوارشی و صفرا میشود. این گیاه مدر است. اکثر گیاهان داروئی از خانواده نعنائیان میباشد خانواده نعنائیان همه طبیعت گرم دارند از این گیاه برای درمان رماتیسم و میگرن استفاده میشود و همچنین رزماری باعث افزایش گردش خون در سطح بدن میشود. برای جلوگیری از ریزش مو و درمان کم مویی مصرف میشود مصرف زیاد آن در خانمهای باردار مضر میباشد. در تهیه ادکلن و خشبو کننده در شامپوها، کرمها و صابون و لوازم آرایشی و بهداشتی مصرف میشود. گاهی اکسیر جوانی نامیده می شود و تاثیر آن روی مرد ها بیشتر است.
عوامل محیطی
گیاه رزماری غیر بومی محسوب می شود، تحمل خوبی به کم آبی و کم و بیش به شوری دارد. رزماری به بسیاری از آفت ها و بیماری ها، و به تشعشع زیاد خورشید مقاوم است. بنابراین در حاشیه سنگ فرش و آسفالت می توان این گیاه را به خوبی کشت کرد. رزماری به آلودگی هوا تحمل خوبی نشان می دهد، ولی آب ایستادگی پای بوته را تحمل نمی کند. از نظر سازگاری مشابه اسطوخودوس بوده، اما تحمل به شوری بیشتر از اسطوخودوس است. رزماری در زیبا سازی فضای سبز کاربرد دارد. این گیاه بسیار هرس پذیر است و به فرم های دلخواه (توپیاری) قابل شکل دهی است.
روش کاشت
به طریق مختلف از جمله قلمه زدن، خوابانیدن شاخه و جدا نمودن شاخههای ریشه دار و از طریق بذر ازدیاد مییابد. اما مناسب ترین روش برای تکثیر اکلیلهای کوهی قلمه است. استفاده از قلمه های ساقه رایج ترین روش تکثیر این گیاه است.
قلمه زدن: در دو فصل یعنی بهار و پاییز میتوانیم اکلیل کوهی را تکثیر کنیم. قلمه ها باید از سرشاخه های برگدار تهیه شوند. در موقع برداشت قلمه نباید گیاه سرگل باشد. (بعد از تمام شدن عمر گلها قلمه ها را برداشت کنید) بعد از دو تا سه ماه قلمه ها ریشه دار شده و به مزرعه اصلی منتقل میشوند.
در مزرعه، بوتهها را با فاصله 60 تا 100 سانتیمتر از یکدیگر بکارید. در هر هکتار 10 تا 12 هزار بوته می توان کاشت.
(تکثیر از طریق کاشتن دانه بدین نحو است که ابتدا دانههای اصلاح شده و رسیده را در اسفند ماه تا فروردین ماه در قعطه زمین مناسب و در پناه هوای گرم و آفتابی پرورش داده و سپس گیاه کوچک حاصل را، هنگامی که رشد کافی نمود طوری به زمین مورد نظر منتقل مینمایند که فاصله هر گیاه از دیگری بین 60 سانتیمتر تا یک متر باشد).
مراقبتهای لازم
در پاییز زمین را شخم عمیق می زنیم و در بهار پس از شخم مجدد و اضافه نمودن کود حیوانی نشاها را به خاک مینشانیم.
بد نیست بدانید که اکلیل کوهی تاکنون در کشور ما هیچ حساسیتی نسبت به آفات و بیماری ها از خود نشان نداده و حتی در زمینهای آلوده به نماتد مقاومت خوبی داشته است.
کوددهی: در پاییز هر سال با استفاده از کودهای حیوانی به میزان 10 الی 15 تن در هکتار انجام می شود که بین ردیف های کشت کودها به خاک داده می شود و در فصل رشد تنها از کود های ازتی و یا کود کامل (تمام عناصر) جهت تکمیل عناصر غذایی مورد نیاز گیاه در 2 الی 3 نوبت استفاده میشود. معمولاً مزارع اسطوخودوس و رزماری به صورت جوی و پشته میباشد که معمولاً بوته های روی پشته ها کاشته می شود. برای آبیاری در جوی ها آب می اندازند که به بوته ها آب نرسد.
مراقبت های ویژه در زمان داشت
مبارزه با آفات و بیماری ها یکی از بیماریهای معمول رزماری Rhizoctonia Solan است که با قارچکش های بنومیل یا مانکوزب قابل درمان و پیشگیری است.
برداشت محصول
بهره برداری از این گیاه معمولاً از سال دوم آغاز میشود؛ و هنگامی برداشت انجام می شود که گیاه در حال گل دادن است. بایستی توجه داشت که سیستم هرس رزماری ماننده اسطوخودوس است تا ساقه های زیادی تولید شده و موجب پر پشت شدن گیاه شود. معمولاً برگ ها را پس از چیدن در سایه خشک می کنند و اگر بخواهند از برگ ها اسانس بگیرند بایستی محصول برداشت شده را بلافاصله به محل تقطیر یا کارخانه فرآوری حمل نمود. معمولاً از هر 100 کیلوگرم سرشاخه گلدار 50 الی 200 گرم اسانس استخراج میشود که از این اسانس در عطرسازی، تهیه صابون، ادکلن و فرآوردههای زیبائی استفاده میشود.
دقتهای لازم در عملیات برداشت
در شروع فصل گلدهی سرشاخه ها به طول 35 ـ 30 سانتی متر (از انتها) برداشت میشوند باید دقت کرد که گیا به هیچ وجه سخت و چوبی نگردد زیرا قسمت های چوبی در فرآیند اسانس گیری باعث تولید بوی نامطبوعی در اسانس می شود.
عملکرد
در صورتی که سه چین درسال برداشت شود 15 ـ 12 تن محصول تازه تولید میکند.
عملیات پس از برداشت
خشک کردن برگها، درسایه یا در خشک کنهای مصنوعی با دمای 40 ـ 35 درجه سانتی گراد و یا انتقال سریع محصول برداشت شده به واحدهای اسانس گیری.
گونه های دیگر
در سطح جهان 2 گونه رزماری و واریته ها یا کولتیوار های گوناگونی برای این گونه گزارش شده است که از نظر رنگ گل، ساقه، بنیه و تحمل شرایط محیطی متفاوتند. در بازار عطاری به جای رزماری ناخنک با نام علمی Adtragalus hamosus ارائه می شود.