خرگوشک ( گل ماهور )

نام انگلیسی: Mullein

نام علمی: Verbascum thapsus

خانواده: Scrophulariaceae

مقدمه ای بر خرگوشک ( گل ماهور )

مردم برخی سرزمینها از خرگوشک به عنوان ماده ای ضد سرفه استفاده می کرده اند. در اکثر فارماکوپه های معتبر از گلهای این گیاه به عنوان دارو یاد شده است گاهی برگهای این گیاه نیز مورد استفاده قرار می گیرد. مواد موثره موجود در گلهای خرگوشک خلط آور و ضد سرفه است و برای مداوای برخی ناراحتیهای ریوی مانند برونشیت و سیاه سرفه استفاده می شود.

گلهای خرگوشک عسل دهنده است و سبب افزایش کیفیت عسل نیز می شود.

این گیاه در سطوح وسیعی در کشورهای آلمان ، روسیه ، لهستان و مجارستان کشت می شود.

مشخصات گیاه خرگوشک ( گل ماهور )

خرگوشک بوته ای استوار ، یک ساله یا دو ساله است. گونه های متعلق به جنس ورباسکوم گیاهانی همه جایی هستند و در آسیا ، شمال آفریقا، شمال آمریکا و اروپا و در مناطق وسیعی می رویند. نه تنها گلهای ورباسکوم فلوموئیدس ، بلکه گلهای گونه های دیگری مانند ورباسکوم تاپوسوس و ورباسکوم تاپسی فورم خاصیت دارویی داشته و همواره مورد استفاده قرار می گیرند.

ریشه گیاه ضخیم و مخروطی شکل است و انشعابهای کمی دارد. ساقه این گیاه ضخیم و مستقیم است. ارتفاع ساقه به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 60 تا 200 سانتی متر است. ساقه گیاه زاویه دار ( معمولا 5 ضلعی ) می باشد و در مرحله گلدهی محکم و کم و بیش چوبی می گردد.

در گیاهان دو ساله ، در سال اول رویش فقط برگهای طوقه ای تشکیل می شود. این برگها دندانه دار ، کشیده و کم و بیش بیضی شکلند و طول آنها به 40 سانتی متر می رسد. گیاه در سال دوم رویش به ساقه می رود. برگها به طور متناوب بر روی ساقه قرار می گیرند.

برگهای قسمت فوقانی ساقه ، دمبرگ کوتاهی دارند. درحالی که برگهای ناحیه تحتانی دمبرگ طویلی به طول 25 تا 35 سانتی متر دارند. سطح برگها ناصاف و دارای شیارهای فراوانی است. در قسمت تحتانی برگ ، رگبرگهای اصلی و فرعی کاملا مشخص می باشند. طرفین رگبرگها پوشیده از کرکهای ستاره ای شکل است.

طول ساقه های گل دهنده متفاوت و بین 30 تا 80 سانتی متر است. این ساقه ها ممکن است ساده و بدون انشعاب باشند ، و یا گاهی نواحی تحتانی ساقه های گل دهنده منشعب می شوند و ساقه های متعددی به وجود می آید.

گلها به صورت خوشه ای بر روی ساقه های گلدهنده پدیدار می شوند. در هر نقطه روی این ساقه یک و گاهی سه تا پنج گل ظاهر می شوند. رنگ گلها زرد و روشن قسمت خارجی آن کرکدار و لایه داخلی آن صاف است. گلها از اوایل خرداد ماه پدیدار می شوند و گلدهی تا شهریور ادامه می یابد.

میوه از نوع کپسول و محتوی دانه های ریز متعددی است. پس از رسیدن میوه و باز شدن آنها بذرها به اطراف ریزش می کنند. بذرها به رنگ قرمز تیره و وزن هزاردانه 08/0 تا 8/0 گرم است.

مواد موثره گلها را مواد موسیلاژی (3درصد) ترکیبات قندی (10 تا 11 درصد) ، ساپونین (4/7 درصد) ، کاتنوئید (بتاکاروتن و کروکسین) و فلاونوئیدها (هسپریدین ، ورباسکوزید) تشکیل می دهند.

نیازهای اکولوژیکی خرگوشک ( گل ماهور )

اکثر گونه های جنس ورباسکوم در طول رویش به مناطق آفتابی و خاکهای سبک شنی نیاز دارند. خاکهای رسی و متراکم برای رویش این گیاهان مناسب نیست. این گیاهان در برابر سرما مقاوم هستند به طوری که برگهای طوقه ای قادر به تحمل درجه حرارتهای زیر صفر است. سلولهای ریشه خرگوشک قادر به جذب آب از اعماق زمین هستند و خشکی را می توانند به سهولت تحمل نمایند. بذرها در دمای 8 تا 10 درجه سانتی گراد به خوبی جوانه می زنند و برای رویش به مقادیر مناسبی رطوبت نیاز دارند.

تناوب کاشت خرگوشک ( گل ماهور )

خرگوشک را می توان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد. تکرار کشت این گیاه در یک زمین پس از سه تا چهار سال انجام پذیر است.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز خرگوشک ( گل ماهور )

اگرچه خرگوشک در خاکهای تهی از مواد و عناصر غذایی قادر به رویش است ولی مواد و عناصر غذایی مناسب سبب افزایش عملکرد گل و مواد موثره آن می شود. تحقیقات نشان می دهد که کودهای حیوانی نقش عمده ای در افزایش عملکرد گل دارد.

فصل پاییز که هنگام آماده ساختن زمین است 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر ، 70 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به عنوان مقادیر پایه باید به خاک اضافه شود. در اضافه کردن کودهای ازت به خاک باید دقت نمود زیرا، افزایش ازت سبب کاهش عملکرد گل می شود. توصیه می شود در فصل بهار 30 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت به صورت سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد.

آماده سازی خاک برای کاشت خرگوشک ( گل ماهور )

در فصل پاییز پس از افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی مورد نیاز گیاه به خاک ، باید شخم عمیقی زده شود . در اواخر زمستان زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت این گیاه آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت خرگوشک ( گل ماهور )

زمان مناسب برای کاشت خرگوشک اواخر پاییز (آبان) یا اوایل بهار (فروردین) است. فاصله ردیفهای کاشت بین 50 تا 60 سانتی متر مناسب است. عمق بذر خرگوشک در موقع کاشت باید 5/0 تا 1 سانتی متر باشد. برای هر هکتار زمین به 5/1 تا 2 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.

روش کاشت خرگوشک ( گل ماهور )

کاشت خرگوشک توسط بذر و به روش مستقیم صورت می گیرد. خرگوشک در سطوح وسیع به طور ردیفی کشت می شود. چنانچه بذرها در بهار کشت شود تیمار چینه سرمایی جهت تسریع در جوانه زنی ضرورت دارد. پس از کاشت برای تراکم بخشیدن به لایه سطحی خاک ، انجام غلتک مناسبی سبب تسریع در جوانه زنی بذرها می شود. بذرهای کشت شده در فصل پاییز پس از طی دوره سرما در اوایل بهار سبز می شوند. پس از سبز شدن بوته ها در طول ردیفها به تعداد مناسب باید تنک کرد.

مراقبت و نگهداری خرگوشک ( گل ماهور )

رشد اولیه گیاه خرگوشک بسیار کند و بطئی است و در سال اول رویش تنها برگهای طوقه ای تشکیل می شود. گسترش علفهای هرز تاثیر نامطلوبی در رشد و عملکرد این گیاه دارد. از این رو تهیه بستر عاری از علف هرز ضروری است. مبارزه با علفهای هرز در طول رویش گیاهان نیز ضرورت دارد. در مرحله چهار تا هشت برگی انجام کولتیواتور مناسبی بین ردیفها سبب تسریع در رویش گیاهان می شود. از آن جا که این گیاهان برگهای طویلی دارند و چنانچه متراکم کشت شوند به شدت از عملکرد گل کاسته می شود لذا بوته ها را در طول ردیفها طوری باید تنک کرد که در هر متر طول ردیف چهار تا شش گیاه باقی بماند.

در طول رویش گیاهان ، آفات ممکن است صدمه های زیادی به محصول وارد کنند. مهمترین این آفتها عبارتند از شته و لارو نوعی پروانه که از ریشه تغذیه می کند. علیه این آفتها از آفت کشهای مناسب باید استفاده کرد.

برداشت محصول خرگوشک ( گل ماهور )

گلها معمولا هنگام شب باز می شوند و به طرف ظهر به تدریج بسته شده (به صورت پژمرده در می آیند) و از طراوت آنها کاسته می شود. زمان مناسب برای جمع آوری گلها یک روز آفتابی ساعت 9 تا 11 قبل از ظهر است. گلها را از خرداد تا اوایل مرداد به تدریج می توان برداشت کرد. از این رو زمان کافی برای برداشت گلها وجود دارد و طی چند هفته می توان آنها را جمع آوری کرد. اگرچه گلها را می توان همراه با کاسبرگها برداشت کرد ولی بهتر است که فقط گلها (بدون کاسبرگ) برداشت شوند. گلها را باید در سبدهایی که اطراف آنها سوراخهای مناسبی تعبیه شده باشد (جهت عبور و ورود هوا قرار داد. و نباید آنها را به صورت فشرده و متراکم در سبد یا ظروف دیگر جای داد، زیرا سبب شکستگی گلبرگها و تغییر رنگ آنها از زرد روشن به قهوه ای تیره می شود و تاثیر نامناسبی روی مواد موثره آنها بر جای می گذارد و در چنین شرایطی غیر قابل استفاده می شوند. گلهای برداشت شده را به سرعت باید خشک کرد. تاخیر در خشک کردن گلها تاثیر نامطلوبی بر مواد موثره آنها می گذارد. گلها را در سایه و یا با استفاده از خشک کنهای الکتریکی در دمای 45 تا 50 درجه سانتی گراد می توان خشک کرد. هنگام خشک کردن بهتر است گلها به صورت وارونه قرار نگیرند. خشک شدن تدریجی گلها و همچنین وجود رطوبت در آنها سبب تغییر رنگ آنها می شود (به رنگ قهوه ای) و آنها را غیر قابل استفاده می نماید.

گلهای خشک شده رطوبت را به شدت جذب می کنند. پس از خشک شدن باید آنها را در کیسه های پلاستیکی فاقد هوا قرار داد و با بستن در آن مانع ورود هوا به داخل آن شد. افرادی که معمولا به گل حساسیت دارند و تماس آنها با گل سبب سرفه و همچنین خارش بدن آنها می شود، نباید در امر خشک کردن و بسته بندی گلها شرکت نمایند.

چنانچه هدف از کشت خرگوشک استفاده از برگهای آن باشد از سال اول رویش می توان برگها را به تدریج برداشت کرد. برگها را باید طوری برداشت کرد که باعث خشک شدن گیاه نشود، از این رو برگهایی را که در محورهای خارجی دایره ای شکل قرار دارند باید برداشت شوند. در سال دوم رویش تا قبل از به ساقه رفتن گیاه می توان برگها را برداشت کرد.

عملکرد برگ خشک 1 تا 5/1 تن در هکتار می باشد.

جمع آوری بذر خرگوشک ( گل ماهور )

چنانچه هدف از کشت خرگوشک برداشت بذر آن باشد از برداشت گلها باید خودداری نمود. بذرهای این گیاه به طور همزمان نمی رسند و پس از رسیدن به اطراف ریزش می کنند.

بذر خرگوشک را دو مرحله می توان برداشت کرد. در مرحله اول هنگامی که یک سوم بذرها رسیده اند باید ساقه های گل دهنده را قطع کرد و در مکانی مناسب قرار داد تا همه خشک شوند. در مرحله دوم پس از خشک شدن، آنها را باید بوجاری و بذرها را پس از تمیز کردن بسته بندی نمود.

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور

• گل ماهور