ختمی دارویی

نام انگلیسی: Althea

نام علمی:Althaea officinalis L

خانواده: Malvaceae

مقدمه ای بر ختمی دارویی

مردم برخی کشورها از مدتها پیش خواص درمانی ختمی دارویی را می شناختند و از آن برای درمان بعضی بیماریها استفاده می کردند. ختمی دارویی در تعدادی از فارماکوپه های معتبر به عنوان گیاه دارویی معرفی شده و خواص درمانی آن مورد تاکید قرار گرفته است. برگها و ریشه ختمی دارویی خاصیت دارویی دارند و از دم کرده آنها به عنوان ضد سرفه ، خلط آور و نرم کننده مجاری تنفسی استفاده می شود. موسیلاژ موجود در برگها و ریشه این گیاه سوزش غشاء مخاطی را تسکین و التهاب را کاهش می دهد. از گلها و پیکر رویشی ختمی دارویی به ندرت استفاده می شود.

مردم بعضی سرزمینها از دم کرده گلهای این گیاه برای رفع ورم ملتحمه چشم استفاده می کنند.

از مواد موثره این گیاه در صنایع دارویی، داروهای مختلفی به اشکال شربت، قطره و قرص برای مداوای بیماریهای مربوط به نای و نایژه و همچنین تسکین سرفه های ناشی از ناهنجاریهای ریه تهیه می شود.

ختمی دارویی در سطوح مختلفی در بعضی از کشورها کشت می شود.

مشخصات گیاه ختمی دارویی

ختمی دارویی گیاهی علفی و چند ساله است. منشا اصلی این گیاه منطقه مدیترانه گزارش شده است و در مناطقی که خاک از رطوبت کافی برخوردار باشد می روید. این گیاه در اروپا، آسیا و شمال آفریقا گسترش دارد.

از ریزوم، ریشه ای ساده و یا کم و بیش منشعب به طول 10 تا 30 سانتی متر و به ضخامت دو تا سه سانتی متر خارج می شود. رنگ قسمت خارجی ریشه قهوه ای تیره و لایه داخلی آن سفید رنگ است. ساقه استوانه ای شکل و ارتفاع آن 80 تا 120 سانتی متر است. پای ساقه معمولا چوبی است. برگها سه تا پنج لبی به قطر 5 تا 10 سانتی متر و رنگ آن سبز تیره است. برگها به طور متناوب روی ساقه قرار می گیرند. برگهای قسمت فوقانی ساقه کم و بیش تخم مرغی شکل است، ولی برگهای پایینی ساقه قلبی شکل هستند. حاشیه برگها دندانه دارند. سطح برگها از کرکهای انبوه و فراوانی پوشیده شده است. گلها کوچک و به رنگ سفید یا صورتی کم رنگ و گاهی در سطح گلبرگها لکه های زرشکی یا ارغوانی مشاهده می شود. گلها از زاویه برگها و به صورت مجتمع و از اوایل تابستان (تیر) ظاهر می شوند و گلدهی تا اواخر تابستان (شهریور) ادامه می یابد. گلها برای مدت نسبتا طولانی روی گیاه مشاهده می شوند.

میوه این گیاه قهوه ای رنگ ، مدور، مسطح و چند لایه ای است و چینهایی در اطراف آن وجود دارد. وزن هزاردانه 2/2 تا 2/3 گرم است.

ریشه ختمی دارویی حاوی مواد موسیلاژی (پلی ساکارید) به مقدار 33 درصد، نشاسته(33 درصد) ، ترکیبات قندی (10 درصد) ، پکتین (10 درصد) ، آسپاراژین (دو درصد) و مقدار کمی روغن است.

مواد موثره عمده برگها و گلهای این گیاه را ترکیبات موسیلاژی (5 تا 10 درصد) و مقادیر کمی اسانس (20/0 درصد) تشکیل می دهد.

نیازهای اکولوژیکی ختمی دارویی

بذر ختمی دارویی 10 تا 15 روز پس از کاشت در دمای مناسب و وجود رطوبت کافی سبز می شود. خاکهای سبک، عمیق و حاوی ترکیبات هوموسی خاکهای مناسبی برای کشت این گیاه هستند.

هوای گرم و رطوبت کافی نه تنها برای رویش این گیاه مناسب است بلکه در افزایش کمیت و کیفیت مواد موثره آن تاثیر مطلوبی دارد.

تناوب کاشت ختمی دارویی

اگرچه ختمی دارویی را با هر گیاهی می توان به تناوب کشت کرد، ولی بهتر است با گیاهانی که دوره رویشی کوتاهی دارند به تناوب کشت کرد تا پس از برداشت، زمان کافی برای آماده ساختن زمین وجود داشته باشد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز ختمی دارویی

تحقیقات نشان می دهد کودهای حیوانی پوسیده نقش عمده ای در افزایش عملکرد برگ، ریشه و مواد موثره این گیاه دارد. از این رو توصیه می شود در فصل پاییز هنگام آماده سازی زمین 20 تا 30 تن کود حیوانی پوسیده به زمین اضافه شود.

چنانچه زمین از مواد و عناصر غذایی تهی باشد و در صورت عدم استفاده از کود حیوانی توصیه می شود 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت، 50 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسیدپتاس به عنوان مقادیر پایه در اختیار گیاهان قرار گیرد. اضافه کردن 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت در مرحله ساقه دهی نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد.

آماده سازی خاک برای کاشت ختمی دارویی

ریشه های ضخیم از مقدار بیشتری مواد موثره برخوردارند. از آن جا که آماده سازی خاک تاثیر عمده ای در وضعیت ریشه و رشد گیاه دارد، لذا قبل از کاشت آماده ساختن خاک ضرورت دارد.

پس از افزودن کودهای حیوانی یا شیمایی مورد نیاز گیاه انجام شخم عمیق در فصل پاییز (به عمق 40 تا 60 سانتی متر) ضروری است. جمع آوری سنگ ها و قلوه سنگهای خاک نه تنها سبب گسترش ریشه و افزایش عملکرد آن می شود بلکه در رویش گیه موثر است و سبب افزایش عملکرد برگ و گل نیز می شود. در اوایل بهار زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت گیاه باید آماده کرد.

تاریخ و فواصل کاشت ختمی دارویی

فصل بهار (نیمه اول فروین) یا اواخر پاییز (آذر)  زمان مناسبی برای کشت مستقیم ختمی دارویی است. فاصله ردیفها از یکدیگر 60 تا 70 سانتی متر مناسب است. در کشت مستقیم برای هر هکتار زمین به پنج تا شش کیلوگرم بذر نیاز است.

در کشت غیر مستقیم در اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد-تیر) زمان مناسبی برای کشت بذر ختمی دارویی در خزانه هوای آزاد است. بذرها را در ردیفهایی به فاصله 15 سانتی متر کشت می کنند. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین یک کیلوگرم است. 5/2 تا 3 ماه پس از سبز شدن در فصل پاییز (مهر-آبان) یا اوایل بهار سال بعد نشاءها را می توان به زمین اصلی منتقل کرد. اگرچه اوایل بهار نشاءها را می توان منتقل کرد ولی فصل پاییز زمان مناسبی برای انتقال آنها به زمین اصلی است. زیرا شوک حاصل از عمل انتقال در فصل پاییز به مراتب کمتر از بهار است.

نشاءها را در ردیفهایی به فاصله 60 تا 70 سانتی متر در زمین اصلی باید کشت کرد. فاصله دو بوته روی ردیف کاشت 40 تا 50 سانتی متر مناسب است.

اوایل پاییز (مهر) زمان مناسبی برای تکثیر رویشی ختمی دارویی است. در تکثیر رویشی ختمی دارویی است. در تکثیر رویشی فاصله ردیفها از یکدیگر 60 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 50 سانتی متر مناسب می باشد.

روش کاشت ختمی دارویی

ختمی دارویی را توسط بذر یا از طریق رویشی می توان تکثیر کرد. تکثیر با بذر مناسبتر است و همواره از این روش برای تکثیر ختمی دارویی استفاده می شود. بذرهای تازه این گیاه قوه رویشی نامناسبی دارند، از این رو برای کاشت باید از بذرهای دو تا سه ساله استفاده کرد.

تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد.

کشت مستقیم: بذرهای ختمی دارویی را در زمان مناسب به صورت ردیفی در فواصل ذکر شده کشت می کنند. عمق بذر متفاوت است و به بافت خاک و رطوبت آن بستگی دارد و بین یک تا دو سانتی متر مناسب است. پس از کشت، آبیاری مناسب ضرورت دارد و سبب تسریع و هماهنگی در سبز شدن بذرها می شود.

کشت غیر مستقیم: در زمان یاد شده بذرهای ختمی دارویی را در خزانه هوای آزاد که بستر آن به همین منظور تهیه شده کشت می کنند. پس از کاشت به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک ، غلتک مناسبی زده می شود. آبیاری منظم و وجین علفهای هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده ای در سرعت رشد گیاه و افزایش عملکرد (اعم از ریشه ، برگ و گل) دارد.

بذرهای ختمی دارویی با تاخیر و پس از سه تا چهار هفته سبز می شوند، از این رو بهتر است بذر این گیاه را با بذرهای گیاهان سریع الرشدی مانند خردل مخلوط کرد تا با مشاهده فاصله ردیفها بهتر بتوان به وجین علفهای هرز پرداخت.

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی با تقسیم ریشه انجام می گیرد. اوایل پاییز پس از خارج کردن ریشه گیاهان دو تا سه ساله ریشه را به چند قطعه تقسیم کرده و در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف کاشت 50 سانتی متر کشت می شوند.

چون تکثیر رویشی هزینه زیادی را در بر دارد فقط در سطوح کوچک از این روش استفاده می شود.

مراقبت و نگهداری ختمی دارویی

اگر از کشت مستقیم بذر در زمین اصلی استفاده شده باشد و گیاهان در طول ردیفها متراکم باشند آنها را در مرحله دو تا سه برگی طوری باید تنک کرد که فاصله دو بوته در طول ردیف 20 تا 25 سانتی متر گردد.

در طول رویش گیاهان ، باید دو تا سه بار علفهای هرز را وجین کرد. چون ختمی دارویی به اکثر علف کشها حساس است، وجین مکانیکی علفهای هرز ضرورت دارد. تاکنون علف کش انتخابی مناسبی برای این گیاه شناخته نشده است.

ختمی دارویی در طول رویش ممکن است توسط بیماریهای قارچی مانند زنگ ختمی آسیب ببیند. برای مبارزه با این بیماری می توان از سموم مناسبی مانند تیلت به مقدار 8/0 تا 1 لیتر در هکتار ، ویژیل و یا ایمپاکت به مقدار 1 تا 2/1 لیتر در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. دو تا سه هفته پس از استفاده از سموم مذکور مجددا استفاده از آنها را می توان تکرار کرد. برای کنترل این بیماری بذرهایی را که از بوته های سالم به دست آمده اند باید کشت کرد. برای ضدعفونی کردن بذرهای ختمی دارویی، می توان آنها را در محلول دو در هزار سولفات مس به مدت یک و نیم ساعت خیساند.

از بیماریهای دیگر ختمی دارویی می توان از قارچ عامل بوته میری نام برد. این قارچ از راه ریشه، آوندهای چوبی را مورد حمله قرار می دهد و در نهایت باعث پژمردگی گیاه می شود. قارچ معمولا بعد از سرما و یخبندان زمستان ، در فصل بهار گیاهان را تهدید می کند. سرعت پیشرفت فعالیت قارچ بسته به شرایط محیط و موقعیت گیاه فرق می کند. چنانچه در مراحل اولیه رشد یعنی موقعی که میزبان حساس است گیاهان آلوده شوند. در مدت کمتر از ده روز بوته ها خشک می شوند. اما در سالهایی با زمستان طولانی و سرما و یخبندان که حمله قارچ مصادف با قوی شدن بوته ها و نزدیک شدن به فصل برداشت است گیاهان کمتر آسیب می بینند. علاوه بر ضدعفونی بذرهای ختمی دارویی توسط تی0 دم0 تی0 دی، بنومیل و مانکوزب ، با توصیه های به زراعی زیر می توان این بیماری را کنترل کرد:

-از کاشت متوالی ختمی دارویی در یک مزرعه خودداری شود و تناوب صحیح کشت رعایت گردد.

-پس از برداشت محصول، بقایای گیاه (ریشه، ساقه و برگ) جمع آوری و در خارج مزرعه سوزانده شوند تا از شدت آلودگی سال بعد کاسته شود.

-با مشاهده اولین بوته های آلوده ، آنها را باید از مزرعه خارج کرد و سوزاند تا از شدت آلودگی سال بعد کاسته شود.

-ادوات کشاورزی که در تماس با مزارع آلوده بوده اند را نباید در مزارع غیر آلوده به کار برد، مگر آن که گل و لای ماشین آلات و دنباله بندها با آب شسته سپس با آب آهک غلیظ ضدعفونی شوند.

در طول رویش ختمی دارویی، برخی آفات می توانند صدمه های زیادی به محصول وارد کنند. با استفاده از آفت کشهای مناسب مانند متیل پاراتیون ، وفاتوکس ، سوین و راویون آنها را می توان کنترل کرد.

برداشت محصول ختمی دارویی

به علت وجود مواد موثره در اندامهای مختلف مانند گلها ، برگها ، شاخه های جوان و ریشه ها در زمان مناسب نسبت به برداشت هر یک باید اقدام کرد.

برگها را در طول تابستان باید برداشت کرد. پس از برداشت آنها را خشک و بسته بندی می نمایند. از هر چهار تا شش کیلوگرم برگ تازه یک کیلوگرم برگ خشک به دست می آید.

در تیر ماه هنگامی که گیاه در مرحله گلدهی است پیکر رویشی گیاه را از فاصله 10 تا 20 سانتی متری از سطح زمین باید برداشت کرد. با آبیاری منظم و به موقع ، گیاهان مجددا شاخ و برگهای جدید تولید می کنند، به طوری که فصل پاییز (شهریور – مهر که به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد) محصول را برای دومین بار می توان برداشت کرد. پس از برداشت اندامهای یاد شده، آنها را باید خشک کرد برای خشک کردن گلها ، شاخه های جوان و برگها می توان از سایه و نسیم ملایم باد یا از خشک کنهای الکتریکی استفاده نمود. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن آنها توسط خشک کنهای الکتریکی 40 تا 50 درجه سانتی گراد است. از هر هفت کیلوگرم گل تازه یک کیلوگرم گل خشک به دست می آید. برداشت ریشه ها – در صورت مساعد بودن هوا – در فصل پاییز سال دوم رویش انجام می گیرد. چنانچه هوا نامساعد باشد در اوایل بهار نیز می توان ریشه ها را برداشت کرد. پس از خارج کردن ریشه ها از خاک ، آنها را باید تمیز و ریشه های فرعی و سایر قسمتهای پوسیده را از آن جدا کرد. ریشه های ضخیم ، نرم و ریشه هایی که مقدار کمتری ریشه های فرعی دارند از نظر کیفیت و کمیت مواد موثره مطلوب هستند و در صنایع دارویی از اهمیت خاصی برخوردارند. پس از شستن ریشه ها با آب جاری ، پوست آنها را باید جدا کرد، سپس آنها را قطعه قطعه (به قطعات 15 تا 20 سانتی متری و به ضخامت 5/1 سانتی متری) و خشک نمود. رطوبت مجاز در ریشه های خشک شده 12 درصد است.

برای خشک کردن ریشه ها می توان از خشک کنهای الکتریکی با دمای 35 تا 40 درجه سانتی گراد استفاده کرد. از هر چهار تا پنج کیلوگرم ریشه تازه یک کیلوگرم ریشه خشک به دست می آید.

عملکرد سالانه ریشه خشک 1 تا 5/1 تن در هکتار ، عملکرد برگ خشک 4/0 تا 5/0 تن در هکتار و مقدار محصول گل خشک 80/0 تا 1/0 تن در هکتار است.

جمع آوری بذر ختمی دارویی

بذر از گیاهان دو ساله جمع آوری می شود. در صورت بذرگیری باید از برداشت برگ ، گل و پیکر رویشی ختمی دارویی خودداری کرد. هنگامی که 80 درصد میوه های این گیاه خاکستری رنگ شدند میوه ها را باید برداشت و سپس خشک کرد. پس از خشک کردن انجام بوجاری سبک ، تمیز کردن و بسته بندی آنها ضروری است. هنگام تمیز کردن بذر باید توجه داشت که بر اثر اصطحکاک با ماشین ، دچار شکستگی نشوند چون بر اثر شکستگی از قوه رویشی آنها کاسته می شود.

عملکرد بذر 2/0 تا 5/0 تن در هکتار است.

• ختمی دارویی

• ختمی دارویی

• ختمی دارویی