استویا

نام انگلیسی: Stevia

نام علمی: Stevia rebaudiana

خانواده: Compositae

آخرین یافته های علمی دانشمندان نشان می دهد که استفاده از برگ های گیاه استویا توسط بومیان منطقه آمامبی به بیش از 1500 سال قبل بازگشته و به مدت صدها سال پس از کشف قاره آمریکا جهت شیرین کردن چای و دیگر ماده غذایی و درمانی مورد استفاده قرار می گرفته است. در سال 1899 این گیاه توسط گیاه شناس ایتالیایی، مویسس سانتیا گوبرتونی مورد کشف دوباره قرار گرفت که متعاقب آن کشت این گیاه از حالت رویش طبیعی و وحشی در مناطق بومی به حالت سازمان یافته و مدرن  در آمد.

ریخت شناسی استویا

استویا گیاهی کوتاه قد و بوته ای می باشد که بومی منطقه کوهستانی آمامبی واقع در مرز برزیل و پاراگوئه است. این گیاه متعلق به سلسله پلانته است که در رده بندی علمی در شاخه ماگنولیفتیا رده ماگنولیپوسیدا، راسته آسترالس و خانواده آستراسه آ جای می گیرد. فراوان ترین گونه های این گیاه عبارتند از: ربادیانا، پیلوسا، اپاتوریا، اواتوریا، پلامرا، سالی سیفوریا و سراتا.

اکولوژی گیاه استویا

استویا در آب و هوای بومی خود به عنوان  بومی یک گیاه چند ساله کاشته می شود، اما مقاومت کم این گیاه در برابر سرما و یخبندان موجب گردیده است تا در هوای سرد قاره اروپا دچار سرمازدگی شده و به عنوان گیاهی یک ساله، تنها در نواحی که دارای آب و هوایی به نسبت معتدل هستند، کشت شود.

اسانس استویا

جمع بندی تحقیقات انجام گرفته حاکی از آن است که گلیکوزیدهای دی ترپنی ترکیباتی هستند که به عنوان عامل اصلی ایجاد طعم بسیار شیرین در عصاره های گیاه استویا شناخته شده اند. به طوریکه میزان شیرینی آنها تا 300 برابر شکر تخمین شده است. استویوزید، به عنوان یک ترکیب گلیکوزیدی غالب در عصاره های برگهای  استویا ربادیانا شناسایی شده است، که از روش هیدرولیز آنزیمی و استخراج شیمیایی برای این منظور استفاده می شود. وجود سه ترکیب گلکوزیدی (استویوزید، آ-ربادیوزید و بی ربادیوزید) و غالب بودن میزان استوزید بر دو ترکیب دیگر نیز به اثبات رسیده است. بررسی مقادیر  سایر گلیکوزیدها در بیش از 10 گونه استویا نشان داد که در مجموع تنها 1 الی 2 درصد وزن خشک عصاره ها را به خود اختصاص می دهند. تاکنون  9 ترکیب گلیکوزیدی دی ترپنی در عصاره اجزای مختلف پیکره گیاه استویا ربادیانا شناسایی شده است،  که همه آنها دارای یک اسکلت مشترک با ساختار نشان داده شده در شکل زیر می باشند.

پتانسیل شیرین کنندگی هر یک از گلیکوزیدها بستگی به ماهیت گروه های R و R1 دارد. مطالعات دانشمندان نشان داد که گروه های ترکیباتی منشعب از گلوکز و یا سایر قندهای منوساکاریدی می باشند. قند رامنوز از جمله قندهای منوساکاریدی احیاکننده ای است که می تواند جایگزین این گروه ها گردد. ویلر و همکاران یافتند که استویوزید به عنوان یکی از سه ترکیب غالب در عصاره های استویا ربادیانا دارای حداکثر قدرت آنتی اکسیدانی می باشد. با توجه یافته های این مطالعه پس از استویوزید، استویول بیوزید دارای قدرت آنتی اکسیدانی بیشتری است.

مطالعات کارینو در سال 2006 پابت کرد که عصاره های متانولی گونه های مختلف استویا به دلیل دارا بودن فلاونوئیدها، آلکالوئیدها، گزانتوفیل ها و هیدروکسی سینامیک اسیدها خاصیت آنتی اکسیدانتی قابل توجهی را نشان می دهند.

مطالعات بعدی دانشمندان حاکی از آن بود که عصاره های گیاه استویا به دلیل دارا بودن ترکیبات آنتی اکسیدانتی، ضد سرطان نیز هستند و بنابراین از رشد و پیشرفت غدد سرطانی جلوگیری می کنند، اما با توجه به ساختمان و  ماهیت هر یک از ترکیبات شدت ظهور این ویژگی نیز متفاوت خواهد بود. داکومی در سال 2005 خاصیت آنتی اکسیدانتی عصاره های استویا را با ترکیبات آنتی اکسیدانتی سنتزی مقایسه نمود و به این نتیجه رسید که خاصیت آنتی اکسیدانتی عصاره ها 56/82 – 33/17 درصد بوده و در مقایسه با ترکیبات سنتزی درصد ممانعت کنندگی بیشتری از خود نشان می دهند.

کارینو در سال 2006 میزان ترکیبات گلیکوزیدی اصلی در چهار گونه غالب استویا را به شرح جدول زیر اندازه گیری نمود.

کاربردهای اسانس استویا

نقش شیرین کنندگی استویا در مواد غذایی از دیرباز مورد توجه محافل علمی قرار گرفته است و امروزه دانشمندان نقش قابل توجه آنها را در تامین سلامتی انسان مورد تایید قرار داده اند. از طرفی پتانسیل شیرین کنندگی این ترکیبات و عدم جذب آنها در طی فرآیندهای سوخت و ساز بدن زمینه ایی را فراهم می کند، تا محصولاتی شیرین و دارای طعم و بوی مطلوب در سبد غذایی بیماران دیانتی قرار گیرد.

شرایط خاک

با توجه به ریشه افشان بودن این گیاه، خاک سبک و غنی از مواد آلی و دارای قدرت نگهداری آب مناسب گیاه استویا می باشد. ماندابی شدن باعث پوسیدگی ریشه شده، لذا در صورت آبگیر بودن مزرعه باید اقدام به زهکشی شود. pH مناسب برای استویا 7 – 5/5 می باشد.

چون این گیاه برای چند سال در داخل یک زمین باقی می ماند، آماده کردن زمین به طور اصولی و علمی نقش عمده ای در میزان محصول خواهد داشت.

لازمه این کار تسطیح، ایجاد زهکشی های مناسب، حاصل خیز کردن خاک با استفاده از کود های آلی و حیوانی به تعداد 50 تا 100 تن در هکتار و زدن شخم عمیق و مخلوط کردن کود حیوانی با خاک از اقدامات لازم قبل از کشت گیاه می باشد.

افزودن کود های شیمیایی ازت، فسفر  و پتاسیم به عنوان ماکرو المنت های پر مصرف به مقدار 150 کیلو گرم کود ازته که نیمی از آن (75 کیلو گرم) قبل از کشت در ماه های اسفند و نیمی از آن در ماه های اردیبهشت بعد از کشت گیاه و 120 کیلو گرم کود فسفره قبل از کشت و 130 کیلو گرم کود پتاسیم قبل از کشت در طح یک هکتار کود پاشی گردد.

پس از ریختن کود های آلی و شیمیایی کل مزرعه توسط روتیواتور کلوخ شکنی جهت کشت آماده می گردد. قبل از کشت سیستم آبیاری بارانی یا قطره ای در سطح مزرعه تعبیه گردد.

زمان و فواصل کشت

نهال های آماده شده را در ماه های فروردین و اردیبهشت می توان به زمین اصلی انتقال داد. لذار در صورت استفاده از ماشین آلات وجین کن فاصله ردیف ها برابر نوع ابزار تعیین می شود که می توان فاصله ردیف ها 70 سانتی متر تا 120 سانتی متر و فاصله بوته ها بر روی ردیف ها 50 – 40 سانتی متر کشت می شود. در سطوح کوچک در صورت استفاده از ابزار دستی نظیر کج بیل و غیره فاصله ردیف ها 60 و فاصله بوته ها 40 سانتی متر را می توان کشت نمود.

مراقبت و نگهداری

آبیاری

با توجه به نیاز آبی گیاه بهترین روش آبیاری بارانی می باشد. هر چند آبیاری قطره ای در صورت سبک بودن خاک مشکلی ایجاد نمی شود. به دلیل ترد بودن ساقه قبل از کشت، سیستم آبیاری را باید در سطح مزرعه تعبیه نمود. معمولا در روز های گرم تابستان دفعات آبیاری 3- 2 روز یکبار لازم می شود. یکی از نشانه های تشخیص گیاه بی آب جمع شدن برگ ها در شرایط کم آبی می باشد که با انجام آبیاری برگ ها کاملا حالت طبیعی به خود می گیرند

وجین و سله شکنی

در طول رشد گیاه با علف های هرز باید مبارزه شود. با ابزار آلت ماشینی باید احتیاط لازم بشود، زیرا ترد بودن ساقه ها باعث شکستن ساقه ها نگردد و هم چنین افشان بودن ریشه مانع نزدیکی و تماس ابزار آلات به ریشه گردد. در زمان کود پاشی حدود 10 سانتی متر از ساق اصلی فاصله و کود شیمیایی مورد نظر در یک دایره با فاصله 10 از ساقه اصلی ریخته و بلافاصله کود با خاک پوشانده شود.

برداشت

اولین برداشت در شرایط آب و هوایی شمال در اواخر تیرماه صورت می پذیرد که در این موقع شیرینی برگ ها به حد نرمال خواهد

رسید. در این موقع ارتفاع بوته معمولا 50 تا 60 سانتی متر رشد نموده از ارتفاع 25 سانتی متر برداشت می شود که برداشت از این ارتفاع باعث قرار گرفتن بوته ها برای چین بعدی که رد اثر رشد شاخه های جانبی حالت بوته توپی می شود.

شاخه های برداشت شده در مکان مناسب جهت خشک کردن برده می شود. برداشت دوم و سوم به ترتیب در پایان مرداد یک ماه بعد و پایان شهریور تا نیمه مهر ماه می باشد.

یادآوری می شود این گیاه جزء گیاهان روز کوتاه بوده با کوتا شدن روز ها به گل می رود در واقع پس از به گل رفتن و فرا رسیدن فصل زمستا رشد قسمت هوایی گیاه متوقف و کم کم به خواب می رود لذا ساقه های خشک شده توسط قیچی باغبانی ا سطح مزرعه جمع آوری می شود چون ریشه در داخل خاک باقی می ماند. بهار سال بعد با قدرت بیشتر بوته ها به رشد خود ادامه می دهند.

خشک کردن محصول

یکی از نکات فنی موضوع خشک کردن برگ این گیاه می باشد. چون برداشت همراه با ساقه انجام می پذیرد پس از خشک کردن ساقه ها از برگ جدا می گردد و برگ در معرض استفاده قرار می گیرد. هر چند ساقه نیز از شیرینی برخوردار است اما شیرینی برگ بیشتر بوده و بازار پسندی برگ رایج می باشد. لذا چون گیاه، دمای بالا  بین 60 – 50 درجه برای خشک شدن را تحمل می تماید برخلاف گیاهان اسانس دار می توان درجه فوق را برای گیاه منظور نمود و اقدام به خشک کردن کرد. در شرایط عدم امکانات لازم با استفاده از نور خورشید، هم می توان گیاه را خشک نمود. البته در این صورت رنگ گیاه به جای سبز تیره دارای رنگ سبز متمایل به نقره ای می گردد که از بازار پسندی کمتری برخوردار است. لذا سعی شود با استفاده از دستگاه های خشک کن اقدام نمود.

معولا در سطح یک هکتاری در سال اول 2 تن برگ بدون ساقه و از سال دوم 3 تن برگ بدون ساقه به طور متوسط برداشت می شود. در صورت مراقبت های ویژه زراعی این محصول افزایش می یابد.

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا

• استویا